W sobotę (9 listopada 2019 r.) odbędą się uroczyste obchody 160-lecia kościoła św. Krzyża w Słupsku.
Z tej okazji odprawione zostanie nabożeństwo dziękczynne z udziałem biskupa prof. Marcina Hintza oraz w Sali Konferencyjnej Urzędu Miejskiego odbędą się obrady Synodu Diecezjalnego z udziałem reprezentantów parafii ewangelickich z województw: pomorskiego, kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego oraz części zachodniopomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Obrady Synodu rozpoczną się od przekazania słupskiej Radzie Parafialnej Krzyża Pro Mari Nostro przyznanego przez Prezesa Ligi Morskiej i Rzecznej.
Program uroczystości związanych z 160-leciem ewangelickiego kościoła św. Krzyża w Słupsku.
• 10:30 Nabożeństwo dziękczynne z okazji 160-lecia poświęcenia ewangelickiego kościoła św. Krzyża – kazanie wygłosi bp prof. Marcin Hintz (kościół, ul. Słowackiego 40)
• 12:30 Wręczenie krzyża Pro Mari Nostro przyznanego Parafii przez Prezesa Zarządu Głównego Ligi Morskiej i Rzecznej (Ratusz, pl. Zwycięstwa 3)
• 12:45 sesja Synodu Diecezji Pomorsko-Wielkopolskiej – główne referaty: ks. radca Janusz Staszczak „Ewangelickie rozumienie urzędu biskupiego”, prof. Jarosław Kłaczkow „O wyborach po wyborach…” (Ratusz, pl. Zwycięstwa 3)
160 lat ewangelickiego kościoła św. Krzyża w Słupsku
Słupsk był jednym z pierwszych w Europie miast, gdzie zaczęto głosić luteranizm.
Pierwszym kaznodzieją, który od 1522 r. głosił w Słupsku kazania w duchu luterańskim był Jan Krystian Ketelhut. Udało mu się pozyskać dla reformacji proboszcza parafii mariackiej, ks. Tomasza Hecketa. Kolejnymi reformatorami na terenie Słupska byli: słupszczanin Piotr Suawe i wędrowny kaznodzieja Lorenz Morgenstern. W listopadzie 1524 r. do miasta przybył Jan Amandus.
Z jego inicjatywy odbyła się publiczna dysputa z duchowieństwem katolickim, która przekonała słupszczan do luteranizmu.
Epoka Oświecenia wywołała wolnomyślność w zakresie religii. Uważano, że we wszystkich dziedzinach życia należy kierować się rozsądkiem. Racjonaliści tępili zabobony, propagowali religię tolerancyjną, uznając w Biblii tylko te fragmenty, które nie sprzeciwiały się rozumowi. Religia została zamieniona w suchą naukę moralną.
W XIX wieku w obronie wiary na terenie regionu słupskiego działania podjęte zostały w trzech różnych środowiskach.
Praca na terenie Słupska skłoniła słynnego teologa i filozofa ks. Friedricha Schleiermachera do podjęcia pierwszych myśli o unii kościelnej między reformowanymi i luteranami. Decyzję o połączeniu dwóch największych Kościołów ewangelickich podjął król Fryderyk Wilhelm III w 1817 r. Luteranie stanęli w obronie wiary swoich ojców.
Pierwsze ważne centrum ruchu przebudzeniowego powstało wokół podsłupskich junkrów braci Gustawa, Heinricha i Karla von Below. Działalnością braci osobiście interesował się król pruski. Rozważano wysłanie wojska i poddanie ich przymusowemu leczeniu psychiatrycznemu. Dowódca Słupskich Huzarów odmówił wykonania rozkazu rozpędzenia ich zwolenników, tłumacząc, iż „walka z bezbronnymi koliduje z poczuciem oficerskiego honoru”. Powołana przez króla komisja nie wykryła żadnych wykroczeń obyczajowych i orzekła, że ruch ten jest teologicznie czysty, a jego skutki w życiu osobistym uczestników są godne uznania.
W ich kręgu oddziaływania znalazła się znaczna grupa mieszkańców regionu, spośród których aktywnością wyróżniali się:
• stolarz Karl Wolff, Georg Duske i szewc Heidemann z Duninowa;
• Joachim i Georg Thomm z wioski Zaleskie;
• kowal Michael Voll, nauczyciel Perlick i stolarz Drews z Wierszyna.
Ich hasłem przewodnim były słowa „szukaj Jezusa i Jego Światła, wszystko inne jest Ci zbędne”. Uczestnicy spotkań zerwali z pijaństwem, paleniem tytoniu, grą w karty, stali się uczynni, serdeczni. Byli wrogami tańców, przedstawień teatralnych i innych zabaw. Dziewczynkom zakazywali zabaw lalkami, a chłopcom ślizgania się na łyżwach. W każdą niedzielę i święta odprawiali nabożeństwa trzy razy w ciągu dnia: wcześnie rano, w południe i wieczorem (od osiemnastej często aż do północy).
W Duninowie i Pieńkowie działały ich prywatne szkoły elementarne. W Słupsku ukazywało się czasopismo „Goniec Pokoju” – oficjalny organ tego ruchu.
W 1835 r. doszło do zjednoczenia ruchu braci Below, stolarza Karla Wolffa i kowala Michaela Volla w ramach staroluteranizmu. Nie byli oni jednak długo podporządkowani Kościołowi Staroluterańskiemu. Zwolennicy Belowa i Wolffa odłączyli się i utworzyli odrębną wspólnotę. W tej wspólnocie też nastąpił rozłam, gdyż odeszli zwolennicy kowala Volla. W wyniku frondy powstała nowa, zbliżona dogmatycznie do baptystów.
Poza strukturami państwowego Kościoła unijnego w Słupsku funkcjonowały:
• Parafia Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego,
• Ewangelicko-Luterańska Separowana Gmina Kościelna,
• Separatystyczna Parafia Ewangelicko-Luterańska.
Jako drugi ważny ruch przebudzeniowy należy wymienić Misję Wewnętrzną, czyli impuls wywodzący się m.in. od związanego z Duninowem ks. Gustava Knaka. Jego przebieg nie był zbyt spektakularny, ponieważ odbywał się wewnątrz Kościoła krajowego.
Największą sławę Knakowi zapewniły jego pieśni. Wielką pasją była działalność misyjna. Szkoleni przez niego misjonarze działali wśród Murzynów i Chińczyków, on sam skupiał się na misji wśród Żydów. Na terenie Duninowa organizował święta misyjne, na które pieszo i konno docierały tłumy wiernych z wielu odległych miejscowości.
Przejawem działania Misji Wewnętrznej w Kościele ewangelickim było tworzenie diakonatów żeńskich. Oprócz szpitali i ambulatoriów, diakonisy można było spotkać w pracy na terenie przytułków, domów starców i w placówkach Ewangelickiego Zakonu Joannitów.
Trzecią, najtrwalszą na tym terenie opozycją wobec Kościoła unijnego okazał się Kościół Staroluterański. Pierwszym proboszczem staroluterskim w rejonie słupskim był od 1837 r. ks. Eduard Gaudian, wcześniej nauczyciel domowy u Puttkamerów. Został on jednak aresztowany, gdyż aż do 1840 r. staroluteranizm był prześladowany przez władze pruskie.
Dopiero później mogli staroluteranie budować pierwsze świątynie na swoje potrzeby. W 1850 r. poświęcono nowy kościół w Wierszynie, a w 1857 r. w Gałąźni Małej. W 1857 r. roz-poczęto budowę słupskiego kościoła św. Krzyża. Położenie kamienia węgielnego odbyło się w rocznicę chrztu Marcina Lutra – 11 listopada 1857 r., jak zapisano „przy słabym deszczu, pod tęczą rozpościerającą się nad miastem”.
Jako budulec wybrano nowy materiał – wapienne cegły pustakowe. To – jak zakładano – tanie rozwiązanie, okazało się bardzo drogie. Ostatecznie mu-siano z niego zrezygnować, gdyż kilkakrotnie zawalały się części budowy w stanie surowym. Ostatecznie, oficjalne poświęcenie i oddanie do użytku miało miejsce 28 sierpnia 1859 r. Plebania znajdowała się nieopodal, przy obecnej ul. Drewnianej 4.
Pierwszym proboszczem urzędującym w Słupsku został ks. Georg Friedrich Haag. W drugiej połowie XIX w. słupski obwód Kościoła staroluterskiego skupiał nieco ponad 700 członków. Do obwodu należały poza Słupskiem także parafie w Wierszynie, Gałąźni Małej i Lęborku. W XX w. do Słupska przeniesiona została superintendentura nowej diecezji północno-wschodniej. Obejmowała parafie na obszarze od Białogardu i Szczecinka po tereny Prus Zachodnich i Wschodnich.
Spadkobiercą w prostej linii po staroluteranach, nowinkarzach i Misji Wewnętrznej jest obecnie Parafia Ewangelicko-Augsburska św. Krzyża z filiałami w Lęborku, Gardnie Wielkiej i Główczycach. Obok nabożeństw prowadzi szeroką działalność wydawniczą, diakonijną i kulturalną. Funkcjonuje Słupskie Centrum Diakonii i Dialogu, Wypożyczalnia Sprzętu Rehabilitacyjnego oraz Klub Aktywizacji i Wsparcia Osób Niepełnosprawnych KAWON. Działają placówki Ewangelickiego Zakonu Joannitów.
Działalność w wielu aspektach nie ogranicza się tylko do odprawiania nabożeństw czy wspólnych modlitw. Ewangelicy są aktywni również na wielu kierunkach działalności społecznej i wykluczenia społecznego.
Kościół św. Krzyża pełni istotną rolę jako największa w mieście świątynia niekatolicka. Bywał miejscem nabożeństw ekumenicznych, egzaminów muzycznych oraz licznych koncertów. Prowadzone w nim były ewangelizacje z udziałem krajowych i zagranicznych kaznodziejów.
Kościół jest obiektem zabytkowym. Wybudowano go w części tzw. Nowego Miasta poza dawnymi murami obronnymi. Oficjalny projekt budynku sporządzony przez C. Tapego został zatwierdzony dopiero 29 października 1857 r., chociaż – jak wspominali dawni parafianie – kościół czynny był już w tym samym roku. Rok ten potwierdza napis wyryty na jednym z kamieni umieszczonych w lewym narożniku fundamentu kościoła od strony zachodniej. Faktem jest, że budowa nie była wtedy zakończona. Zgodnie z projektem zamierzano dobudować smukłą wieżę i ogrodzić posesję ceglanym, ozdobnym murem.
Ostateczną formę kościół uzyskał w 1906 r. Odbiegała ona od pierwowzoru niezrealizowanym spiczastym szczytem wieży oraz dobudowaną zakrystią w narożniku północnym. Budowla charakteryzuje się zwartą, przysadzistą bryłą. Korpus na rzucie prostokątnym jest przy-kryty dwuspadowym dachem. Przy elewacji frontowej – zwróconej w kierunku południowo-zachodnim – posiada niską, dwukondygnacyjną wieżę zakończoną rodzajem krenelażu i czterema niewielkimi wieżyczkami (sterczynami). Po przeciwnej stronie do korpusu przylega prostokątne – ze ściętymi narożnikami – prezbiterium i zakrystia. W ścianach bocznych oraz w wieży znajdują się duże okna zakończone ostrym łukiem. Budynek jest murowany (z cegły ceramicznej pełnej), częściowo otynkowany, posiada kamienne fundamenty. Łupek kryjący niegdyś dach zastąpiony został w 1990 r. płatami blachy cynkowej ułożonymi w caro.
Neogotycki charakter kościoła podkreśla detal – otwory okienne zamknięte łukiem ostrym z maswerkami i witrażami, maswerki (ażurowa dekoracja na motywach czwórliścia) – również w otworze drzwiowym.
Do środka świątyni prowadzi portal umieszczony w wieży. Wnętrze jest ciekawie rozwiązane, a zachowane wyposażenie (drewniana ambona, stolarka okienna i drzwiowa, krzesła w zakrystii) utrzymane w neogotyckim stylu. Dwa rzędy drewnianych kolumn, między które wpisane są arkady o ostrych łukach, dzielą kościół na nawę główną i dwie nawy boczne. Na kolumnach wspiera się drewniany sufit nawy głównej imitujący sklepienie kolebkowe. Nawy boczne przykryte są płaskimi, drewnianymi sufitami. Ufundowany przez hrabiego Einsiedla ołtarz został w 1934 r. wymieniony na nowy z drzewa dębowego z reliefem przedstawiającym baranka z chorągwią Kościoła.
Z lewej strony przy wejściu do prezbiterium usytuowano ambonę. Jej wieloboczny korpus wspiera się na drewnianym filarze. Całość zwieńczona jest baldachimem i ozdobiona deko-racją z płaskorzeźb. W okna wprawione są witraże o prostych formach geometrycznych. Nad nawą główną (przy wejściu) znajduje się drewniana empora, do której prowadzą podwójne tzw. policzkowe schody. Od 2007 r. empora została powiększona, aby pomieścić cenne zabytkowe organy z 1896 r. zbudowane przez firmę Schlag und Söhne ze Świdnicy.
Budynek nie jest podpiwniczony. Kubatura obiektu wynosi około 2624 m3, powierzchnia użytkowa – ok. 258 m2. W okresie powojennym kościół był kilkakrotnie remontowany (m.in. w latach: 1969-1973, 1980, 1990-1991, 2000). Od 1997 r. wewnątrz kościoła umieszczono tablicę poświęconą zasłużonemu dla Słupska lekarzowi dr Janowi Posmykiewiczowi. W dniu 9 listopada 2019 r. bp Marcin Hintz dokona odsłonięcia w kościele tablic upamiętniających 15 duchownych pracujących w tym kościele w ciągu minionych 160 lat.
